Agentschap
Kunsten & Erfgoed

Restauratie Lam Godsretabel

Verloop van de restauratiecampagne

In oktober 2012 startte de restauratiecampagne aan het Lam Gods. Die restauratie loopt tot in 2017. Voor de restauratie werd in het Gentse Museum voor Schone Kunsten een restauratieatelier ingericht dat een veilige en stabiele omgeving biedt qua klimatologische bewaaromstandigheden.

Restauratie van het Lam Gods © Katrien Van Acker, KIK-IRPA, Brussel

De restauratieopdracht werd na een openbare aanbesteding door de kathedrale kerkfabriek toegekend aan het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium voor 1.377.579,54 euro. De restauratie wordt gesubsidieerd tot 80% van de subsidieerbare kosten. De minister bevoegd voor roerend erfgoed en de minister bevoegd voor onroerend erfgoed nemen daarvan elk de helft (504.173,25 euro) voor hun rekening.

De restauratieopdracht omvat:
De parkettering (‘spanlatten’) losmaken, voegen verlijmen en de lijsten behandelen om meer schade te voorkomen
De vernislagen afdunnen om verdere interactie tussen de verf- en de vernislagen te vermijden
De picturale laag consolideren om verder verlies van de originele picturale materie te voorkomen.

De eerste fase van de restauratiecampagne bestaat uit de behandeling van acht buitenpanelen (zicht op een stad, de Sibylle van Erithrea, Adam, offer van Kaïn en Abel, interieur, de Sybille van Cuma, Eva en de Moord van Kaïn op Abel).

De panelen worden gelijktijdig behandeld, te beginnen van de linker onderhoek. Zo kunnen de verschillende restaurateurs hun werk en resultaten constant aan elkaar terugkoppelen.

In de loop van 2013 werd de ketonvernislaag, die na 1951 op de panelen aangebracht was, grotendeels weggenomen. Dat was een conservatoire noodzaak want de voortschrijdende verharding van dat synthetische vernis was een reële bedreiging voor het goede behoud van het retabel. Onder die laag werden verschillende oudere vernislagen van een onregelmatige dikte met donkere retouches aangetroffen . Op die oudere vernislagen werd fotografisch (tomografisch) onderzoek gedaan en reinigingstesten met alcohol en white spirit. Die lagen werden inmiddels deels verwijderd, waardoor de originele kleurenpracht en artistieke kwaliteit opnieuw beter leesbaar werd.

Tijdens de doorgedreven reiniging van de buitenkant kwamen ook grote zones met oude overschilderingen (midden 16e en begin 17e eeuw) aan het licht die nooit eerder opgemerkt waren, noch tijdens het onderzoek en de restauratie van 1950-1951, noch tijdens de latere onderzoekcampagnes in de jaren 70 en 80, noch tijdens het vooronderzoek van 2010. De talrijke vernislagen aangebracht in de loop der eeuwen en de degradatie ervan (waardoor ze een donkere sluier vormden met een eigen craquelurenetwerk) verhinderde de identificatie van de oude overschilderingen. In 2014 moet beslist worden tot welk niveau de overschilderde lagen verwijderd moeten of mogen worden.

Op advies van de internationale experten-commissie (17 maart 2014) en na gunstig advies van de Topstukkenraad (30 september) en het akkoord daartoe vanwege Kunsten en Erfgoed (8 oktober 2014), besloot de kathedrale kerkfabriek om het voorstel van het KIK te volgen en ook deze oude overschilderingen te laten verwijderen. Dit is inmiddels lopende. Zomer 2015 zouden deze overschilderingen verwijderd zijn. Voor het verwijderen van deze overschilderingen kenden de respectieve ministers bevoegd voor het roerend erfgoed en het onroerend erfgoed, elk een bijkomende subsidie toe van 191.860 euro.

Ook het onderzoek van de buitenlijsten leverde de nodige verrassingen op. Uit doorgedreven stratigrafisch onderzoek bleek dat onder de vele latere lagen de oorspronkelijke beschildering van de lijsten nog grotendeels bewaard was gebleven. Het gaat om een steenimitatie met voeg. Inmiddels werd deze oorspronkelijke polychrome afwerking grotendeels vrij gelegd en in de diepte gefixeerd voor een goede conservatie. De drager werd gecontroleerd en waar nodig verstevigd worden. Voor deze bijkomende opdracht werd door de beide ministers elk een bijkomende subsidie van 59.369,20 euro toegekend. Ook deze conservatiewerken zullen medio 2015 afgerond worden.

Na de afronding van de ‘conservatiewerken’ zal beslist moeten worden  hoe de restauratie (retouchering) van de buitenpanelen aangepakt zal worden. De mogelijke keuzes variëren van een quasi onzichtbare ‘overschildering’ van de lacunes in originele verflaag tot het aanbrengen van retouches die op een dichtere kijkafstand vrij goed leesbaar blijven.

Aanpassingen aan de tijdelijke bewaarplaats in de Sint-Baafskathedraal

Na restauratie (ten vroegste in 2017) gaan de acht behandelde panelen opnieuw naar Sint-Baafs. Omdat er pas een definitieve bestemming gegeven kan worden aan het Lam Godsretabel na afwerking van de bouwkundige restauratie van de kathedraal (2023) moest er een tijdelijke oplossing gevonden worden die toelaat om het retabel in aanvaardbare klimaatomstandigheden in de kathedraal te bewaren. Besloten werd om daartoe de bestaande bunker in de doopkapel aan te passen.

De firma Helicon (opdracht van 49.680 euro, excl. BTW) definieerde op vraag van de minister van Cultuur de parameters voor een goed behoud van het retabel (stabiele klimaatomstandigheden voor het retabel, beveiliging tegen diefstal, beveiliging tegen brand, waterschade en andere calamiteiten, warmte-neutrale verlichting) en formuleerde ook een voorstel om de bewaaromstandigheden in de kooi van het Lam Gods te verbeteren (opdracht opgeleverd op 29 april 2014.

Inmiddels werden de door Helicon voorgestelde aanpassingen grotendeels uitgevoerd. Uit de permanente klimaatmetingen blijkt dat de doorgevoerde aanpassingen een duidelijk positief effect hebben op het klimaat in de bunker. De temperatuur en de luchtvochtigheid evolueren na de doorvoering van de maatregelen binnen een nauwere bandmarge dan voorheen. De aangepaste verlichting geeft minder warmte af in de kooi, waardoor het effect op de temperatuur in de kooi wordt getemperd. De nieuwe verlichting geeft ook minder reflectie en neutraliseert deels het groenachtig effect van het glas, hetgeen tot een hoger kijkcomfort leidt.